Tym pytaniem na pewno zamieszam dość mocno w gotującym się bałkańskim kotle. Wbiję również kij w mrowisko facebookowej dyskusji, która odbyła się pod niewinną wydawałoby się grafiką wrzuconą za jednym z większych, bałkański fanpejdży, czyli The Balkans. Po co to robię? Bo nie lubię gdy ja i moi czytelnicy jesteśmy obrażani.
Zatem od początku. Wczoraj udostępniłam sympatyczną i ładną grafikę, prezentującą kraje bałkańskie oznaczone ludowymi, kolorowymi wzorami. Napisałam, że chciałabym mieć koszulkę z takim obrazkiem. Wpis ten został polubiony przez ponad 60 osób, a większość komentarzy była pozytywna. Pojawiły się jednak głosy, że przecież Słowenia to nie Bałkany, a ci, którzy tak twierdzą to niedouczeni ignoranci (choć tak naprawdę zostało użyte nieco ostrzejsze słowo). Ponieważ pisząca to osoba nie jest dla mnie żadnym autorytetem, postanowiłam się zbytnio nie przejmować. Jednak później doszłam do wniosku, że jeśli ktoś mówi źle o mnie i moich czytelnikach, to nie można tego ot tak zostawić. W szczególności, że chyba autorowi tych niezbyt miłych słów przydałaby się też mała lekcja dotycząca Bałkanów.
Na początek szybki przegląd internetu i blogów oraz portali o tematyce bałkańskiej. 95% z nich zalicza Słowenię do Bałkanów. Dodam, że część z tych stron prowadzona jest przez większych ode mnie specjalistów, osoby mieszkające i pracujące na Półwyspie, którzy z historii tego regionu dostaliby na klasówce wyższą ocenę ode mnie. Jednak na to wychodzi, że oni też są niedouczeni. Znalazłam jednak autorytet, na którego nie boję się powoływać, a który często przytaczany jest w trakcie kłótni o terytorialny zasięga Bałkanów. Niech na scenę wejdzie Maria Todorova i jej „Bałkany wyobrażone”.
Luigi Rosa has moved to Ipernity, CC BY-SA 2.0, https://www.flickr.com/photos/lrosa/3385842874/sizes/l
Już w pierwszym rozdziale ta znamienita badaczka podejmuje się wątku dotyczącego tego, jakie kraje uznać można za Bałkany. Przez wieki historycy mieli z tym prawdziwy problem i pojawiały się bardzo różne interpretacje. W okresie przed i po II wojnie światowej, chciano wyeliminować nazwę „Bałkany” i zastąpić ją „Półwyspem Południowo – Wschodnim” (przede wszystkim zależało na tym Niemcom). Reszta świata używała głównie pierwszego określenia.
Jedyną interpretację różnicującą zakres pojęć „Europa Południowo – Wschodnia” i „Bałkany” znaleźć można w piśmiennictwie niemieckojęzycznym, a opiera się ona na rozbieżności w kryteriach definicji, różnica ta nie występuje jednak u wszystkich autorów ani nie jest jednoznaczna. Najszersze rozumienie nazwy „Europa Południowo – Wschodnia” zaproponował Karl Kaser. Twierdził on, że wziął pod uwagę przede wszystkim kryteria geograficzne, i wytycza następujące granice: Karpaty na północy, Morze Czarne na wschodzie, Morze Egejskie na południu oraz Morze Jońskie i Adriatyk na zachodzie. Na obszarze tym znajdują się wobec tego: Słowacja (ale nie ziemi czeskie, nawet sprzed podziału na Czechosłowacji), Węgry, Rumunia, była Jugosławia, Albania, Bułgaria, Grecja i europejska część Turcji. Zgodnie z tą interpretacją Europę Południowo – Wschodnią można uznać za spójną jednostkę o dużym zasięgu, w której Bałkany stanowią tylko jeden z podregionów.
Maria Todorova, Bałkany Wyobrażone, strona 72
Inny badacz historii włączał do Europy Południowo – Wschodniej Węgry, Rumunię, Jugosławię, Albanię, Bułgarię, Grecję i europejską część Turcji. Zapewne parę osób już kręci nosem, bo jak można do tej części naszego kontynentu zaliczać Węgry. Otóż działo się tak najczęściej, gdy Europę Południowo – Wschodnią i Bałkany traktowano jako synonim. Oczywiście łatwo jest się domyślić, jaką wywoływało to reakcję u samych Węgrów, którzy za nic w świecie nie chcieli być traktowani jako mieszkańcy Bałkanów (tu warto dodać, że słowo „Bałkany, bałkańskie” miało i czasami nadal ma wydźwięk mocno negatywny).
Generalnie powyższa przynależność terytorialna opiera się na kryteriach geograficznych. Jednak zaraz po nich uwzględniano również kryteria historyczne i kulturowe.
Według Cvijica za północną granicę Półwyspu Bałkańskiego powinno uznać się Dunaj i Sawę. Praktycznie wykluczało to z jego mistrzowskiego, choć kontrowersyjnego studium Rumunię. Z drugiej strony Cvijic, mówiąc o południowych Słowianach, zrobił wyjątek i wziął pod uwagę kryteria polityczne oraz antropologiczne, tak aby Chorwaci i Słoweńcy znaleźli się w kręgu, jak to określił, cywilizacji bałkańskiej.
Maria Todorova, Bałkany Wyobrażone, strona 74
George Hoffman zaproponował natomiast interpretację opartą na mieszance kryteriów w dużej mierze geopolitycznych, które według Marii Todorovej dobrze odzwierciedlają zimnowojenną perspektywę jaką obrał.
Tylko trzy kraje określił jako niezaprzeczalnie bałkańskie – Albanię, Bułgarię i Jugosławię. Zgodził się, że Grecja i Rumunia (zwłaszcza Wołoszczyzna i Mołdawia) muszą być uwzględnione w dyskusji o „jądrze Bałkanów”, ale nie zbadał tych krajów. W przypadku Rumunii Dunaj – chociaż miał być jedynie granicą symboliczną – uznał za dostateczny powód wykluczenia tego kraju.
Maria Todorova, Bałkany Wyobrażone, strona 74
Maria Todorova pod koniec rozważań na temat terytorialnego zasięgu Bałkanów stwierdza:
Biorąc pod uwagę wszystkie subtelności, które powodują, że pewne regiony należy uznać za bardziej bałkańskie od innych (w sensie epistemologicznym, a nie moralnym) niniejsza książka zalicza do narodów bałkańskich Albańczyków, Bułgarów, Greków, Rumunów i większość mieszkańców byłej Jugosławii. Podobnie jak Cvijić nie bierze pod uwagę Słoweńców, ale Chorwatów już tak, gdyż część zamieszkiwanych przez nich terenów była przez długi czas pod rządami Turków osmańskich.
Maria Todorova, Bałkany Wyobrażone, strona 76
Teraz zapewne parę osób uśmiecha się ironicznie do monitora, bo mój bałkański autorytet nie włącza do Bałkanów Słowenii. Spójrzcie jednak wyżej. Wielu historyków z XX wieku zaliczało do bałkańskiego regionu całą Jugosławię. A dla przypomnienia tylko dodam, że w jej skład wchodziły: Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Czarnogóra, Macedonia, Słowenia oraz Serbia. A zatem przynależność Słowenii do Jugosławii jest jednym z powodów, dla których kraj ten powszechnie zaliczany jest do Bałkanów. I nie wynika to z ignorancji czy braków w wykształceniu. Chodzi raczej o kryteria, jakie się przyjmuje. Skoro historycy – badacze tego regionu nie są jednogłośni w określaniu, jaki kraj Bałkanami jest, a jaki nie jest, to dlaczego my – pasjonaci mamy się od siebie nie różnić w tym zakresie? Ja wychodzę z następującego założenia – wszyscy, zarówno Ci, którzy twierdzą, że Słowenia do Półwyspu nie należy, jak i Ci którzy ją do niego przypisują mają rację. Dlaczego? Właśnie przez przyjmowanie innego punktu odniesienia, innego kryterium związanego z terytorialną przynależnością tego konkretnego państwa. Bo każdy z tych punktów i każde z kryteriów jest na swój sposób prawidłowe. Inna sprawa, że w trakcie mojej bałkańskiej, blogowej „kariery” spotykałam się ze stwierdzeniami, że „Albania to nie Bałkany”; „Kosowo to nie Bałkany, bo taki kraj nie istnieje”; „Grecja to nie Bałkany”; „Rumunia to nie Bałkany” itd. Idąc tym tropem mogłoby się zaraz okazać, że wiele osób neguje po prostu istnienie takiego regionu jak Bałkany. Jednak byłaby to daleko idąca interpretacja, która jeszcze mocniej wbiłaby kij w i tak już wkurzone mrowisko.
jsouthorn, CC BY 2.0, https://www.flickr.com/photos/jsouthorn/5748121379/sizes/l
Powróćmy jeszcze raz do grafiki, która wywołała u niektórych niezbyt pozytywne emocje. Otóż zaczęłam z zaciekawieniem czytać, co na profilu The Balkans sądzą o niej ludzie z różnych stron świata. Generalnie nikt nie oburzył się faktem przyłączenia Słowenii do Bałkanów. Znalazło się jednak parę osób, których zdenerwowało to, że do regionu tego zaliczono europejską część Turcji. Przede wszystkim padały głosy, że przecież Stambuł nie jest stolicą Turcji i że kraj ten, a raczej jego mieszkańcy nie identyfikuje się z Bałkanami. Pojawił się też głos mówiący, że Rumunia również nie jest bałkańska. Jednak o dziwo na temat Słowenii cisza. Dodam tylko, że profil The Balkans ma ponad 20 000 fanów, a grafikę polubiło prawie 700 osób, natomiast udostępniło prawie 130.
Doskonale wiem, że wpisem tym tak naprawdę nie rozwiązuję sporu dotyczącego przynależności Słowenii do Bałkanów. Moim celem było jednak pokazać Wam i sobie, że również z naukowego punktu widzenia, wzbudza on sporą dawkę emocji i kontrowersji. Oczywiście łatwo zauważyć, że Słowenii bliżej jest do Austrii i Włoch (nie tylko ze względu na sąsiedztwo, ale i kulturę) niż do takiej Albanii. Jednak Słowenia miała „pecha”, że była częścią Jugosławii, w efekcie jest teraz bardzo często zaliczana do Bałkanów. Dla części Słoweńców jest to niedopuszczalne, innym raczej nie przeszkadza, że ktoś nazywa ich mieszkańcami Bałkanów. Bo ile osób tyle podejść i interpretacji. Zatem drodzy czytelnicy – nie kłóćcie się już więcej o to, czy Słowenia jest bałkańska, czy też nie, bo stracicie dużo nerwów, a i tak nie dojdziecie do jakiegokolwiek porozumienia, bo każdy będzie uważał, że jego racja jest najtrafniejsza, najbardziej prawdziwa, najlepsza itd.
